Parazitske bolesti
Veliki broj različitih vrsta krpelja (Acari) parazitira insekte uključujući i
pčele. Oni žive i razmnožavaju se unutar ili na površini svojih domaćina. Često postaju visoko specifični za određeni deo tela, obično za neko posebno udubljenje ili pukotinu odakle ih je teško odstraniti.
Varoza pčela
Varoza spada u parazitske bolesti koje nanose izuzetne gubitke pčelinjim društvima i zato se nalazi na listi OIE (2.02.07.) Dosadašnja saznanja ukazuju na postojanje četiri vrste krpelja roda Varroa i to su V. jacobsoni, V. undervoodi, V. rindereri i V. destructor.
Tokom poslednjih 40 godina ona se naselila na svim kontinentima izuzev Australije i Centralne Afrike, a njen životni prostor je sve veći zbog prevoza pčela i matica brodovima i avionima ili usled selidbenih aktivnosti samih pčelara.
Uzročnik oboljenja su Varroa destructor i V. jacobsoni
Krpelji su vidljivi golim okom. Tijelo im je ovalno spljošteno, skoro okruglo, pokriveno velikim leđnim štitom tamnosmeđe do crvenkaste boje. Odrasla ženka je duga 1,0 – 1,7 i široka 1,5 – 1,6 mm.
Sa donje strane se nalaze četiri para jakih, kratkih, člankovitih nogu kojima se varoe brzo kreću. Usni aparat im je podešen za sisanje hemolimfe domaćina tako da ih zatičemo samo na živim pčelama. Hemolimfom larvi i lutki pčela hrane se lutke i odrasli paraziti V. destructor.
Rasprostranjenost: Varroa spp. je veoma raširena na medonosnim pčelama (A. mellifera) u Evropi i Americi, a i u Aziji i na Dalekom Istoku (na A. cerana). Varooza uzima veliki procenat u ukupnim gubicima i smanjenju prihoda u pčelarskoj proizvodnji. Poznato je da pčelinja zajednica u kojoj se varoa ne tretira uginjava te je redovna borba s ovim parazitom postala deo savremene pčelarske prakse.
Razmnožavanje i širenje unutar društava: ženka V.destructor polaže od 1 – 12 jaja u ćeliju saća pored larve pčele. U istu ćeliju saća može nekoliko krpelja da položi jaja, ukoliko je infestiranost velika. Razvojni ciklus ovog parazita odvija se u poklopljenom leglu zajedno sa mladom pčelom.
U poklopljenom leglu odvija se i parenje krpelja, posle čega mužjaci uginu, a mlada varoa ostaje i hrani se hemolimfom lutke i mlade pčele (slike ispod). Sa mladom pčelom iz legla izlazi i krpelj. Na pčeli radilici ili trutu može biti jedan, dva ili više krpelja koji su smešteni izmedju segmenata na abdomenu gde je najlakše da se probode tijelo pčele i sisa hemolimfa.
Širenje V. destructor unutar društava ide brzo i progresivno. Za društva koja nisu liječena zna se da uginjavaju za oko tri do četiri godine nakon ustanovljivanja krpelja, obično tokom zime. Faktori sredine utiču na ishod infestacije. U uslovima kada su slabi prinosi nektara ili kada ima mnogo kompetitivnih društava, a slijede zime dovoljno oštre dolazi do uginuća oboljelih društava.
Simptomi bolesti izraženi su na leglu i na odraslim pčelama. U leglu je zaražena pčelinja larva nemirna i pre vremena se ispruži ili ispadne iz ćelije na dno košnice. Ukoliko se izlegne, mlade pčele su sitnije, skaćenih krila i trupova, nepravilnog položaja krila, sa nedostatkom krila i dr.
Pčele koje na sebi imaju Varroe teško poleću, kreću se u krug, pokušavaju da polete i padaju ispred košnice, puze po travi i ubrzo uginjavaju. Krpelj odmah napušta uginulu pčelu i traži novu zdravu pčelu, jer mu je neophodna hemolimfa za život. Znake oboljenja pčelar zapaža kada je zaraženo 20 – 30% pčela, kada je usporen razvoj legla i kada odrasle pčele napuste košnicu.
Od momenta zaražavanja jednog pčelinjeg društva do njegovog propadanja obično prodje 2 – 3 godine. V. destructor je vektor virusa akutne paralize pčela, virusa mešinastog legla i virusa crnih matičnjaka. Što se ovih poslednjih virusa tiče, ona to čini u manjoj meri nego kada se radi o virusu akutne paralize i virusu deformisanih krila, ali je sasvim jasno da ona ima izuzetan kapacitet za širenje virusa.
Krpelji se priljube uz zdrave odrasle pčele, i probijaju njihova tela između abdominalnih segmenata i hrane se hemolimfom. Oni preferiraju što mlađe odrasle pčele i ne mogu da prežive duže od jednog dana kada se odvoje od svoga domaćina.
Uticaj V. destructor pojedinačno na pčelu kao i a na pčelinje društvo u cjelini je višestruko. V. destructor se hrani sišući hemolimfu pčele, ali koristi i hranu namenjenu pčelama. Ako pčelinju larvu napadne samo jedna varoa ona je lakša za 6,6%, dok kod napada šest i više varoa, larva je lakša za 25%, tada se rađaju oštećene pčele koje brzo uginu (De Jong, 1983). Životni vijek napadnute pčele je skraćen, a trutovima je smanjena sposobnost parenja.
Negativan uticaj uočava se i na higijenskom ponašanju zajednice, preradi rezervne hrane, čak i slabijim obavljanjem stražarske službe. Mlade pčele invadirane parazitom imaju slabije razvijenu mliječnu žlijezdu što sprečava da se mlada pčela bavi duže brigom oko legla, pa ona ranije postaje pčela sakupljačica.
Uz ove negativne efekte varoe na pčelinju zajednicu, posebno ukoliko se ne provodi liječenje i suzbijanje ovog parazita, sekundarna infekcija od strane virusa, bakterija i gljivica znatno pogoršava status zdravstvenog stanja zajednice.
Preventiva se sastoji u pčelarenju na adekvatnim prostorima i odgovarajućim terenima, ranom otkrivanju bolesti, ne spajati slaba i jaka društva bez kontrole, pažnji kod kupovine društava sa strane, kontroli efikasnosti po medikamentoznoj terapiji.
Dijagnoza i terapija: Živi krpelji se obično nalaze u zatvorenom leglu, ali se jedan broj takođe nađe skriven među abdominalnim segmentima odraslih pčela, tako da ih, bez obzira na njihovu veličinu, nije lako zapaziti. Za pregled se uzimaju žive pčele iz sredine gnijezda i šalju se u dobro zatvorenoj staklenoj ili plastičnoj posudi, najmanje 250 – 300 pčela po košnici (slika ispod).
Uginuli krpelji, koji spadnu sa odraslih pčela, mogu se vidjeti na podnjači košnice. Ovi otpaci se sakupe pomoću većeg lista bijelog papira, koji se ostavi na podnjači nekoliko nedjelja prije pregleda (ili preko cijele zime). Kontrola ove bolesti i praćenje nivoa zaraženosti su od neprocenjivog značaja za opstanak pčela.
U toku sezone može se vršiti pregled najmanje 100 ćelija trutovskog legla i ako je % postotak zaraženosti < 5% – nije potreban hitan tretman, ako je % zaraženosti > 5 – 8% – treba tretirati, a ako je zaraženost 10% – neophodan je hitan tretman nekim od bioloških metoda suzbijanja varoze.
Načina i sredstava u borbi protiv varoe, danas ima sve više, ali nažalost ni jedno sredstvo ni metoda nisu u mogućnosti da potpuno unište varou. Rad sa pčelinjim zajednicama mora biti stalan, zaraženost društava mora biti stalno kontrolisana, inače društva vrlo brzo propadaju.
Neophodno je kombinovati odgovarajuće postupke. Stalnom kontrolom zaraženosti pčelinjih društava otkrivamo društva koja su otpornija na V. destructor, pa je veoma značajno da se vrši odabir i uzgajaju matice otporne na V. destructor.
A. Biološki metod terapije svodi se na redukovanje broja parazita pre i u toku pčelinje paše:
- isijecanje i izbacivanje trutovskog legla,
- postavljanje okvira građevnjaka,
- isecanje prvog i zadnjeg radiličkog legla,
- izdvajanje radilačkog legla i formiranje novih zajednica,
- gajenje pčela tolerantnih na varou.
B. Medikamentozna terapija– registrovani preparati u veterinarskoj medicini u zemljama članicama EU sa najčešće korišćenim aktivnim materijama. I vererinarsko medicinskim nazivima preparata:
- amitraz (Apivar, Varidol, Varolik,…),
- fluvalinat i taufluvalinat (Apistan trake, Varotom, Gabon PF90,..),
- comaphos (Perizin, Checkmite, ..),
- tymol (Apigard gel, Thymovar, Api Life Var (tymol, eucalyptol oil, camphor, levomentol),
- flumetrin (Bayvarol),
- formic acid (Furmitom, Formidol, MAQS,
- oxalic acid (Apibioxal).