Oprašivanje (polinacija) predstavlja prenošenje polenovih zrna iz antera na žig tučka. Prema porijeklu polenovih zrna koja se koriste u oprašivanju razlikuju se dva tipa oprašivanja: samooprašivanje i stranooprašivanje.
Biljke se prema načinu oprašivanja mogu podeliti na:
- anemofilne (prenošenje polena obavlja se vjetrom)
- entomofilne (prenošenje polena obavljaju insekti, slijepi miševi, ptice (kolibri) i druge životinje).
Orah, lijeska i pitomi kesten su anemofilne vrste, skoro sve ostale voćne vrste su entomofilne. Najveći značaj u oprašivanju jabučastih i koštičavih voćaka ima medonosna pčela.
Ako se u istom cvijetu nalaze prašnici i tučak, takav cvijet naziva se dvopolan ili hermafroditan. Ovakav cvijet ima većina voćnih vrsta: jabučaste, koštičave ili jagodaste voćke. Ukoliko cvjetovi imaju samo prašnike ili samo tučak nazivaju se jednopolni (npr. orah, lijeska). Cvjetovi koji nose prašnike su muški, a cvetovi koji nose tučak su ženski.
Kod jednopolnih biljaka mogu se razlikovati dva slučaja:
- ako se muški i ženski cvjetovi nalaze na istoj biljci onda se one nazivaju jednodomim biljkama (npr lijeska ili orah);
- ako se muški i ženski cvjetovi nalaze na različitim biljkama onda se one nazivaju dvodomim biljkama (npr. aktinidija)
Prema načinu oprašivanja mogu se razlikovati:
- Samooprašivanje, proces gde se biljke oprašuju sopstvenim polenom kada polen jednog cvjeta dospije na žig tučka istog cvijeta ili kada polen jednog cvijeta dospije na žig tučka drugog cvijeta iste biljke ili iste sorte;
- Unakrsno oprašivanje (alopolinacija) je proces gde se polen sa jedne biljke prenosi na žig tučka druge biljke ili sorte. Ovaj proces se naziva još i stranooprašivanje ili interpolinacija.
Uspješno oprašivanje je uslov za oplođenje. Kada jajna ćelija postane potpuno razvijena i sposobna za oplođenje žig tučka postaje spreman za prijem polena (muške polne ćelije). Polenovo zrno koje u to vrijeme dospije na žig tučka počinje da klija u polenovu cev koja raste i dospijeva do embrionove kesice. U trenutku kada vrh polenove cjevi stigne do embrionove kesice iz nje izlaze dvije spermatične ćelije, od kojih se jedna spaja sa jajnom ćelijom. Spajanje spermatične ćelije sa jajnom ćelijom naziva se oplođenje.
Da bi došlo do oplođenja neophodni su odgovarajući biološki uslovi kao što su funkcionalna sposobnost žiga u vreme oprašivanja, dobra klijavost polena, kompatibilnost – podudarnost između polena i tučka i funkcionalna sposobnost embrionove kesice u momentu kada do nje dospije polenova cjevčica. Za uspješnu oplodnju voćaka neophodni su i povoljni meteorološki činioci, a među njima najveći značaj imaju temperatura i vlažnost vazduha. Za klijanje polena i uspješno oplođenje optimalna temperatura je u granicama od 21-25°C i relativna vlažnost vazduha od 60-80%. Navedeni ekološki uslovi pogoduju oprašivačkoj aktivnosti medonosne pčele.
Samooprašivanje obezbeđuje oplodnju i rodnost kod samooplodnih (autofertilnih) voćaka. Ono ne obezbjeđuje oplodnju i rodnost kod samobesplodnih (autosterilnih, autoinkompatibilnih) voćaka. Pri samooprašivanju kod samobesplodnih sorti voćaka ne dolazi do samooplođenja i obrazovanja i razvoja ploda. Samobesplodne sorte voćaka se ne mogu gajiti u jednosortnim zasadima, već im se moraju obezbijediti sorte oprašivači. Transfer polena između sorte oprašivača i sorte voćaka za proizvodnju plodova obavlja se putem posrednika – insekata (entomofilija). Najvažniji insekt u ovom procesu transfera polena je medonosna pčela (Apis mellifera L.).
Unakrsno oprašivanje obezbjeđuje oplodnju i rodnost u grupi međusobno seksualno kompatibilnih-podudarnih (interfertilnih) sorti voćaka (sve sorte jabuke zahtjevaju unakrsno oprašivanje). Ova vrsta oprašivanja ne obezbjeđuje oplodnju i rodnost u grupi međusobno besplodnih (intersterilnih) sorti voćaka. Pojava intersterilnosti je karakteristična za brojne sorte trešnje i kruške.
Samooplodne voćne vrste su: većina sorti kajsije i breskve, šljive, višnje, pojedine sorte trešnje, jagode, maline, kupine, orah.
Stranooplodne su skoro sve sorte jabuke, kruške, badema i većina sorti trešnje.
Postoje i vrste ili sorte, kao što je to slučaj u voćarstvu, koje mogu formirati plodove bez oplođenja. Tada se radi o jednom od dva osnovna načina razvoja ploda bez oplodnje: partenokarpija ili apomiksis.
Slika 1. Prikazuje uzdužni presjek cvijeta sa dijelovima:
1. prašnik; 2. antera; 3. prašni končić; 4. žig tučka; 5. stubić; 6. plodnik; 7. tučak; 8. krunični listić; 9. čašični listić; 10. nektar.
Većina današnjih sorti gajenih biljaka, nisu samooplodne i zahtjevaju unakrsno oprašivanje tj. prenošenje polena sa jednog cvjeta na drugi (to čine životinje i njih nazivamo oprašivači, od eng. pollinator = onaj koji prenosi polen) bilo sa iste ili susjedne biljke, istog ili drugog hibrida (takve biljke se nazivaju polinizatori, od eng. pollinizator = biljka koja daje polen za oprašivanje).
Zbog toga je u savremenom voćarstvu i povrtarstvu potrebno na vrijeme planirati i upotrebu adekvatnih oprašivača. Za pojedine voćke, oprašivanje može biti poslednja šansa za povećanje prinosa. Sve naknadne mjere posle oprašivanja, kao što su regulacija rasta, primjena herbicida, fungicida ili insekticida, se sprovode ne radi povećanja prinosa nego radi očuvanja gubitaka. Medonosna pčela se smatra sigurnim oprašivačem jer posjećuje cvjet dok ne dođe do njegove oplodnje.
Korist od oprašivanja medonosnom pčelom ustanovljena je i za druge gajene biljke kao što su dinja, lubenica, bundeva, krastavac, paradajz, mrkva i dr.